Playing with the spatial aspect of the Symbolist fantastic short-stories: a way to discover yourself
Du jeu au je -les aspects de l'espace dans le conte fantastique français à l'époque du symbolisme
Résumé
Abstract
The purpose of this research project is to take a fresh look on symbolist short stories. Through the study of some French and Belgian authors from Symbolism (Édouard Dujardin, Marcel Schwob, Remy de Gourmont, Rachilde, Henri de Régnier, Jean Lorrain, Georges Rodenbach, Hector Chainaye), a 19th century literary movement, we analyze how fantastic literature has to be considered according a diachronic way of thinking. Indeed, a lot of theoreticians looked at fantastic literature and tried to give a general definition of it: Tzvetan Todorov, Louis Vax, Roger Caillois and Nathalie Prince among others. But according to us, there is a wide variety in fantastic literature, and it is impossible to consider works from the 19th century with the same eye as recent productions. That is why we decided to define the fantastic symbolist, and we focused on its spatial characteristics.
Thereby, the main purpose of our work is to show that fantastic short stories from Symbolism can be considered as heterotopias, from Michel Foucault’s terminology. Therefore, reading those stories can become a way to know better your inner self. As reading consists of an imaginary exploration, we focus our study on represented spaces and how they can influence the figured ones. That means we analyze how space is depicted by symbolist authors in their fantastic short stories, and how this interacts with the perception of their environment by their characters, and readers.
First, we observe how important the reader is in a fantastic short story and how he is creating himself the space of what he is reading. Since descriptions from the author are incomplete (places of indeterminacy from Ingarden), the reader participates in what he is reading. Their energy is required to fulfill the text. Therefore, we consider fantastic short stories from Symbolism as transitional spaces as Donald Woods Winnicott defined them in Playing and Reality (1971). We then consider the text as a co-creation between the author and the reader. The latter has to play with what the author left them in order to live the experience of the fantastic. Cultural representations, individual psychology but also myths or archetypes interfere (consciously or unconsciously) with how the reader is able to read a text. In the current thesis, we study all those elements to see how they contribute to the creation of a fantastic space, and how this space could stimulate the development of the ego.
The analysis of the space is mainly based on works from Roman Ingarden and particularly his distinction between three kinds of space: real, figured and represented ones. Ingarden’s method enables us to study space through the perception of the author, the narrator, the characters, and the readers. We will also be using Rachel’s Bouvet works (which derive from Iser’s and Eco’s ones) on the indetermination of the text, and how they help the reader to model spaces of fantastic literature. Donald Woods Winnicott, among others, helps us to present the texts of fantastic literature as games where the reader has to get involved. We also resorted to various works about: a/ fantastic literature (Tzvetan Todorov, Louis Vax, Irène Bessière, Roger Caillois, Roger Bozzetto, Arnaud Huftier, Nathalie Prince, Renata Bizek-Tatara) ; b/ the reader’s experience (Wolfgang Iser, Umberto Eco, Vincent Jouve, Raphaël Baroni) ; c/ Symbolism (Michel Décaudin, Noël Richard, Valérie Michelet Jacquod, Bertrand Vibert) ; d/ short-stories (Vladimir Propp, Daniel Grojnowski).
Résumé
Nous étudions dans cette thèse plusieurs contes symbolistes fantastiques d’auteurs français et belges (Édouard Dujardin, Marcel Schwob, Remy de Gourmont, Rachilde, Henri de Régnier, Jean Lorrain, Georges Rodenbach, Hector Chainaye) pour ainsi déterminer comment l’espace représenté de ces contes, en tant qu’hétérotopie, contribue à l’émergence du Moi. Le problème central est donc l’espace représenté et son influence sur l’espace figuré du lecteur. Nous examinons non seulement la façon dont l’espace du texte est construit à travers la collaboration (souhaitée ou non) entre l’auteur et le lecteur, mais aussi la manière dont l’espace représenté mobilise, et donc façonne, la perception de soi-même et de la réalité ambiante, aussi bien chez le personnage (le narrateur y compris) que chez le lecteur.
Le fantastique est ici défini de manière diachronique, dépendant de l’époque qui le voit naître. Le symbolisme quant à lui est présenté comme une littérature de réaction, à la fois à son époque, mais aussi aux mouvements littéraires antérieurs. Nous parvenons alors à un fantastique symboliste, s’apparentant à un fantastique de l’intérieur, issu du sujet.
Les contes sélectionnés sont analysés d’un point de vue spatial : dans un premier temps nous observons quels espaces ont été déployés par les fantastiqueurs au sein du texte, pour ensuite analyser de manière précise en quoi la modulation de cet espace est un procédé du fantastique. Se révèle ainsi la place primordiale réservée à l’imaginaire du lecteur, qui cependant, en comblant les lieux indéterminés (Ingarden), est dirigé, presqu’à son insu, par l’auteur. Cela nous permet de concevoir les contes fantastiques symbolistes comme de potentiels « espaces transitionnels », d’après les termes de Donald Woods Winnicott dans son ouvrage Jeu et réalité. L’espace potentiel (1975). En effet, les auteurs symbolistes multiplient doutes et incertitudes dans leurs récits laissant au lecteur le soin de les combler dans son propre espace figuratif. Se déploie alors un espace ludique atemporel, mettant en relation la culture, consciente et inconsciente, de l’auteur avec celle de son lecteur : peurs infantiles, mythes et archétypes, mais aussi représentations du monde et volontés d’évasion se confrontent pour participer à une révélation du moi au lecteur.
L’analyse spatiale des contes fantastiques symbolistes est réalisée à partir des apports théoriques de Roman Ingarden émis dans L’Œuvre d’art littéraire (1983), dont nous retenons en particulier la distinction entre espaces réel/ figuré/ représenté. Cela nous permet de distinguer les espaces selon qu’ils se rattachent à une vision de l’auteur, du narrateur ou du lecteur, et de voir de quelle manière l’espace fantastique symboliste est agencé, reposant sur de nombreuses indéterminations du texte, procédé étudié par Rachel Bouvet (qui s’est notamment inspirée des travaux de Wolfgang Iser et d’Umberto Eco). Enfin, le texte fantastique est considéré comme un jeu porteur d’enseignements, et cela à la lumière de la théorie des « espaces transitionnels » de D.W. Winnicott. Nous nous référons aussi à de nombreux autres travaux critiques concernant : a/ la nature du texte fantastique ou la fantasticité même (Tzvetan Todorov, Louis Vax, Irène Bessière, Roger Caillois, Roger Bozzetto, Arnaud Huftier, Nathalie Prince, Renata Bizek-Tatara) ; b/ la réception du texte littéraire (Wolfgang Iser, Umberto Eco, Vincent Jouve, Raphaël Baroni) ; c/ la littérature symboliste (Michel Décaudin, Noël Richard, Valérie Michelet Jacquod, Bertrand Vibert) ; d/ la morphologie du conte/de la nouvelle (Vladimir Propp, Daniel Grojnowski).
Streszczenie
W prezentowanej rozprawie poddaję analizie symbolistyczne opowiadania fantastyczne wybranych autorów francuskich i belgijskich (Marcela Schwoba, Rémy’ego de Gourmonta, Henri’ego de Régniera, Camille’a Mauclaira, Jeana Lorraina i Georges’a Rodenbacha), by ustalić, w jaki sposób przedstawiona w nich przestrzeń (heterotopia) sprzyja ujawnianiu się ukrytego „ja”. Kluczowym zagadnieniem jest tu przestrzeń przedstawiona oraz jej wpływ na przestrzeń wyobrażoną przez czytelnika. Analiza pokazuje nie tylko sposób, w jaki jest ona konstruowana (przy współpracy czytelnika lub bez), ale również sposób, w jaki kształtuje ona postrzeganie siebie samego oraz otaczającej rzeczywistości, zarówno przez postać (w tym narratora), jak i czytelnika.
Fantastyka jest w rozprawie zdefiniowana w sposób diachroniczny, zależny od epoki, w której powstaje, symbolizm zaś - jako literatura reakcji na współczesną mu epokę, jak i na poprzedzające ją ruchy literackie. Symbolistyczna fantastyka jest tu określona jako fantastyka wewnętrzna, której źródłem jest podmiot.
Wybrane do analizy opowiadania badam pod kątem przestrzeni. W pierwszej kolejności omawiam przestrzeń przedstawioną, starając się uchwycić jej charakter fantastyczny, który budowany jest w istocie dzięki czytelnikowi. To on bowiem, wypełniając liczne w opowiadaniach symbolistycznych miejsca niedookreślone (Ingarden), bierze czynny udział w konstruowaniu przestrzeni fantastycznej. W konsekwencji symbolistyczne opowiadania fantastyczne ukazują się same w sobie jako potencjalne „przestrzenie przejściowe” (transitionnels), zgodnie z terminologią D.W. Winnicotta (Jeu et réalité. L’espace potentiel, 1975), czyli przestrzenie ponadczasowe, w pewnym sensie ludyczne, w których odbywa się gra między autorem i czytelnikiem, a także w których spotykają się świadome bądź nieuświadomione konstrukcje kulturowe czy wyobrażenia autora i czytelnika. Do ukształtowanych kulturowo i uwewnętrznionych mitów i archetypów dochodzą osobiste wyobrażenia rzeczywistości, a także psychologicznie uwarunkowane potrzeby ucieczki czy dziecięce lęki. Wszystkie te czynniki biorą udział zarówno w konstruowaniu przestrzeni fantastycznej, jak i w ujawnianiu się za jej pośrednictwem wewnętrznego „ja” czytelnika.
Analiza przestrzeni jest oparta na pracach teoretycznych Romana Ingardena, a zwłaszcza na wyróżnionych przezeń w tomie O dziele literackim (1931, tłum. pol. 1960) typach przestrzeni (rzeczywistej, wyobrażonej i przedstawionej). Metoda Ingardena pozwala definiować przestrzeń zgodnie z wizją autora, narratora, postaci bądź czytelnika. Uzupełniającym narzędziem analizy mającej na celu rozpoznanie sposobów modelowania przestrzeni w tekście fantastycznym są prace Rachel Bouvet, inspirowane dociekaniami Wolfganga Isera i Umberto Eco, w których mowa jest o „niedookreśleniach” (indéterminations) tekstu. Wreszcie w ocenie tekstu fantastycznego jako swego rodzaju pouczającej gry, odwołuję się do teorii „przestrzeni przejściowych” D. W. Winnicotta. Posługuję się również licznymi pracami teoretycznymi dotyczącymi: samej natury fantastyczności lub też tekstu fantastycznego (m. in. T. Todorov, L. Vax, I. Bessière, R. Caillois, R. Bozzetto, A. Huftier, N. Prince, R. Bizek-Tatara), recepcji tekstu literackiego (m. in. U. Eco, W. Iser, V. Jouve, R. Baroni), literatury symbolistycznej (m. in. M. Décaudin, N. Richard, V. Michelet Jacquod, B.Vibert) czy morfologii noweli/opowiadania (m. in. V. Propp, D. Grojnowski).
Origine : Fichiers produits par l'(les) auteur(s)
Loading...