Het partikelperikel
Résumé
In het vijfde hoofdstuk van zijn boek over constructionele morfologie spitst Booij (2010)
zich toe op partikelwerkwoorden in het Nederlands (bijvoorbeeld aanvallen, opbellen).
Dat zijn de bekendste en ongetwijfeld talrijkste vertegenwoordigers van de klasse van
zogeheten scheidbaar samengestelde werkwoorden of van wat Booij en Van Santen (1998)
samenkoppelingen noemen. Naast partikelwerkwoorden heb je ook combinaties met een
substantief (bijv. ademhalen, pianospelen), met een adjectief (bijv. blootstellen, goedkeuren)
of met een bijwoord (bijv. neerkomen, voortduren). Partikelwerkwoorden komen, in een of
andere gedaante, in alle Germaanse talen voor. Zo heb je in het Engels de ruime klasse
van phrasal verbs (bijv. fall down, heat up). Net als deze en andere van hun Germaanse
tegenhangers vertonen scheidbaar samengestelde werkwoorden op het eerste gezicht de
paradoxale eigenschap dat ze zowel een woord als een woordgroep zijn.
Hun woordstatus – of toch hun ‘lexicale status’, wat niet noodzakelijk hetzelfde is, zoals
we meteen zullen zien – ontlenen ze aan de vaststelling dat ze vaak een onvoorspelbare
betekenis hebben. Booijs favoriete voorbeeld in dit verband is de resem partikelwerkwoor-
den met vallen (bijv. aanvallen, bijvallen, meevallen, omvallen, opvallen, tegenvallen, toevallen),
waarin we in de verbijsterende waaier aan betekenissen maar heel af en toe de betekenis
van vallen zelf kunnen ontwaren. De woordachtige status van scheidbaar samengestelde
werkwoorden wordt nog eens onderstreept door de spellingregel die voorschrijft dat we
ze, als het even kan, moeten aaneenschrijven (zoals hier dus), ook als ze semantisch in feite
vrij doorzichtig zijn. Maar vaak is het zo dat we ze simpelweg niet aaneen kúnnen schrijven
(zoals hier), want zoals hun benaming aangeeft, scheiden hun bestanddelen zich gemak-
kelijk van elkaar af (zoals hier dus ook), wat dan weer pleit voor hun woordgroepstatus.
Voor Booij lijdt het geen twijfel dat heel wat partikelwerkwoorden als geheel moeten
worden opgeslagen in het lexicon, ook al omdat van bijvoorbeeld nabootsen of opkalefateren
het partikelloze werkwoord niet bestaat. Maar dat betekent voor hem niet dat ze daarom
per se woorden zijn, want ook syntactische eenheden kunnen als idiomen worden opgesla-
gen. Opvallend misschien in een werk over morfologie, zijn partikelwerkwoorden voor
Booij in wezen inderdaad geen morfologische maar syntactische eenheden: “Particle verbs
in Germanic languages are phrasal in nature, even though they are lexical units” (p. 189).
Dit standpunt is evenwel niet zonder complicaties, en enkele daarvan wil ik in deze
bijdrage onder de aandacht brengen. Voor ik dat doe, ga ik in op een sleutelbegrip in
Booijs analyse (paragraaf 2). Op basis dan van een bevinding uit recent onderzoek naar
de cognitieve status van partikelwerkwoorden in het Engels (paragraaf 3) en van enkele
knelpunten in Booijs analyse van Nederlandse partikelwerkwoorden (paragraaf 4), sug-
gereer ik een voorstel ter wijziging van zijn analyse, een kwestie in feite van accentver-
schuivingen, letterlijk en figuurlijk (paragraaf 5).